چکیده :
تربیت انسان از موضوعاتی است که همواره مورد توجه جامعه های انسانی بوده و هست؛ زیرا نقش اساسی در رشد و تعالی فرد و جامعه دارد. خاتم پیامبران حضرت محمد مصطفی (ص) نیز از زمان برگزیده شدن به رسالت تا زمان رحلت با تمام وجود به کار تربیت مشغول بود. پیامبر خدا در کار تربیت چنان با مهارت و درایت عمل می کردند که در مدتی کوتاه بذر فعالیت هایی که وی در قلب و جان مردم نشانده بود جوانه زد، بالید و به بار نشست و میوه ی شیرین آنها به کام مردمان شبه جزیره را شیرین کرد.
تربیت انسان از موضوعاتی است که همواره مورد توجه جامعه های انسانی بوده و هست؛ زیرا نقش اساسی در رشد و تعالی فرد و جامعه دارد. خاتم پیامبران حضرت محمد مصطفی (ص) نیز از زمان برگزیده شدن به رسالت تا زمان رحلت با تمام وجود به کار تربیت مشغول بود. پیامبر خدا در کار تربیت چنان با مهارت و درایت عمل می کردند که در مدتی کوتاه بذر فعالیت هایی که وی در قلب و جان مردم نشانده بود جوانه زد، بالید و به بار نشست و میوه ی شیرین آنها به کام مردمان شبه جزیره را شیرین کرد.
بدین ترتیب بررسی سیره ی تربیتی پیامبر(ص) و اهل بیت (ع) می تواند چراغی فرا روی مربیان و والدین در تربیت نسل جدید باشد تا تاریکی های این مسیر سخت و پر مخاطره را برای آنان روشن سازد؛ زیرا بررسی سیره های تربیتی آنها پرده از روی قواعد، اصول، روش ها و فنون تربیتی بکار رفته در رفتار های تربیتی آنان بر می دارد و مربیان و والدین می توانند از این روش ها و قواعد در فعالیت های تربیتی خود بهره ببرند.
فصل اول
کلیات
مبحث اول :
مفهوم شناسی
سیره گاه در معنای همه رفتارها و فعالیت‌های آدمی به کار می‌رود و گاه در معنای سبک و قاعده رفتار می باشد . منظور ما از سیره در این کتاب، دستیابی به قواعد، سبک ها و روشه ای تربیتی پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) است؛ یعنی علاوه بر رفتار تربیتی معصومان (ع) چگونگی گفتار های تربیتی و نه محتوای گفتار آنان نیز مورد نظر است.
از نظر لغوی سیره و سنّت به معنای روش و طریقه پیموده شده است. تفاوت این دو از لحاظ فقهی- اصولی است. سنت به اقوال و تقریر معصوم گفته می شود و در حالی که سیره تنها بر افعال آنها دلالت دارد.
تربیت عبارت است از هرگونه فعالیتی که معلمان، والدین و یا هر شخصی به منظور اثرگذاری بر شناخت، نگرش، اخلاق و رفتار فردی دیگر بر اساس اهداف از پیش تعیین شده انجام می دهد.
اهل بیت (ع) در مجموعه حاضر، افرادی از خاندان پیامبر(ص) هستند که از صفت عصمت برخوردارند.
با توجه به تعریف های ارائه شده، سیره تربیتی پیامبر(ص) و اهل بیت (ع) عبارت است از هر رفتاری که یکی از معصومان (ع) برای اثرگذاری بر شناخت، نگرش، اخلاق و رفتار دیگران در هر مکان و یا زمانی انجام داده اند.
مبحث دوم :
ضرورت و اهمیت سیره
برخی آیات و روایات سندیت و اعتبار سیره و سنّت را اثبات می‌کنند. در واقع در مورد اعتبار سیره اهل بیت(ع) هم به برخی از آیات قرآن کریم مانند : (( لَقَد کانَ لَکُم فی رَسولِ اللَّهِ أُسوَهٌ حَسَنَهٌ )) و هم به اخبار متواتر پیامبر (ص) مانند حدیث ثقلین می توان استناد نمود.
درباره دلالت سیره از دیدگاه فقهی دو نظر وجود دارد :
نظر اول : اینکه با توجه به ادله قرآنی و روایی، در سیره رجحان شرعی اقتدا به سیره معصوم است، مگر در مواردی که قرائن خواصی خلاف این را اثبات کند؛ مانند اینکه فعل از افعال عادی و روزمره باشد.
نظر دوم : اینکه ادله ارائه شده در اثبات رجحان کافی نیست و حداکثر دلالت سیره،اباحه و جواز فعل است، مگر در مواردی که قرائن بر خلاف قرائنی چون عبادی بودن فعل، نقل سیره از سوی معصوم دیگر، تکرار فعل از سوی معصوم، اخلاقی بودن فعل و یا از آداب بود فعل، دلالت کند.
از منظر تربیتی نیز سیره کارکردهایی دارد که سه کارکرد عمده برای هر نوع سیره را میتوان بدین صورت بیان نمود : نقشه الگویی، آموزش عملی و نقشه تقویتی. همچنین برای سیره های تربیتی به معنای خاصی نیز چهار نوع نقش می توان بر شمرد: ارائه اصول و روش های نوین تربیتی، تاکید بر اصول و روش های عرفی و عقلانی،تاکید بر اصول و روش هایی که در آیات و روایات مطرح شده اند و بیان اصول، روش ها و فنون آموزشی.
مبحث سوم:
منابع و شیوه پژوهش در آن
به منظور گردآوری سیره های تربیتی مورد نیاز به منابعی چون قرآن کریم، اخبار متواتر و تاریخ میتوان مراجعه نمود. پس از گردآوری سیره های مورد نظر، جهت استفاده از آنها و با توجه به اطلاعات مورد نیاز، آنها را دسته بندی نموده و نکات تربیتی را استخراج کرده و سپس به تحلیل آنها پرداختیه ایم. در مواجهه با سیره تربیتی سه مرحله پژوهشی، شامل موارد زیر وجود دارد:
۱- در نخستین گام از هر رفتاری با ملاحظه قرائن گفتاری و رفتاری دیگر میتوان روش، شیوه،فن، ادب و وظیفه را استنباط کرد.
۲- در گام دوم میتوان سیر را کاوید و بر اساس روش شناسی معتبر به عمق پرداخت و به اصول، قواعد، مبانی و اهداف آن رفتار دست یافت.
۳- در گام سوم باید با نگاه کلان و جامع به مجموعه‌ای از سیره ها یا همه آنها به نظام سازی و ارائه نظریه های فراگیر دست زد و با تحلیل جامعی از سیره ها به پاره ای از پرسش های کلی در تربیت اسلامی پاسخ داد.
فصل دوم
آداب و روش های زمینه ساز در تربیت
مبحث اول :
آداب و روش های تربیتی زمینه ساز پیش از تولد
بحث وراثت، محیط و تاثیر آنها بر تربیت و شخصیت انسان همواره مورد توجه روان شناسان و مربیان تربیتی بوده است، علاوه بر این دو عامل، قرآن و روایات، نقش عامل سومی تحت عنوان فطرت را مطرح می‌نمایند. با توجه به آیات و روایات، دو دسته عوامل در شخصیت و تربیت کودک دخالت دارند:
الف) عوامل پیشینی که خود شامل عوامل فطری یا ذاتی و عوامل ارثی یا مادرزادی می‌شوند؛
ب ) عوامل پسینی که شامل محیط، تربیت و اراده می شوند.
در واقع از زمان ازدواج و انتخاب همسر کانون خانواده و تربیت رقم می خورد، از آنجا که محیط تربیت را خانه و اجتماع تشکیل میدهد. در میان این دو، مهم ترین نقش را محیط خانواده ایفا می کند؛ زیرا کودک حساس ترین زمان رشد و تربیت خود را در خانواده می‌گذراند. پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت(ع)، هم دیگران را به این امر خطیر سفارش کرده اند و هم خود در انتخاب همسر دقت داشته‌اند. احادیث و روایت هایی نیز در این خصوص ذکر شده بود که به نکات قابل توجهی در انتخاب همسر اشاره می نماید، از ویژگی هایی که در سیره معصومان (ع) برای انتخاب همسر به آن توجه شده است میتوان به رفتار نیکو و ادب همسر و خوش اخلاقی اشاره نمود. در روایات درباره انتخاب شوهر به سه صفت دیانت، اخلاق و امانت تاکید شده است و همچنین ذکر شده که از نظر اسلام اهمیت انتخاب زن بیش از اهمیت انتخاب شوهر است؛ زیرا تاثیر زن در تربیت فرزند بیش از مرد است .
از دیگر روشهای زمینه‌ساز پیش از تولد در سیره پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت(ع) آداب معاشرت و روابط صحیح و سالم پدر و مادر در خانواده است. روابط درست والدین علاوه بر اینکه الگوی سالم معاشرت در برابر فرزندان است موجب میشود فرزندان برای والدین احترام قائل شوند. یکی از مهمترین روش های معاشرت شیوه مباشرت والدین است که رعایت آداب مباشرت نقش و تأثیر بسزای در فرزندان می گذارد. این آداب در کتابهای اخلاقی چون حلیه المتقین مجلسی ذکر شده است که برخی از آن ها و آثار مادی و معنوی آنها در این بحث اشاره شد. و همچنین از نتایج آزاد معاشرت صحیح در قالب احادیث و روایات و آثار ظاهری و معنوی متعددی اشاره شده است.
مبحث دوم:
آداب و روش های تربیتی زمینه ساز آغاز تولد
در سیره معصومان (ع) آداب و سنت های یافت می شود که از آغاز تولد فرزند تا روز هفتم به آن عمل می نمودند. اقدام به این آداب، زمینه‌های مساعد تربیت را در فرزند به وجود می‌آورد. برخی از این آداب چنین است:
– اذان و اقامه : اذان و اقامه گفتن در گوش فرزند از سه جهت آثار تربیتی دارد : اول تاثیرات جسمی و ایمنی از بیماری‌ها، دوم، تاثیرات معنوی و آرامش روحی و سوم، آشنایی با مفاهیم اعتقادی و مذهبی.
– تحنیک یا کام برداشتن : کام برداشتن بدین معناست که مقداری خرما، شیرینی یا چیز دیگری را نرم و ملایم کرده، به صورت مایع در آورند و آن را به حلق کودک بریزند.در روایات برای کام برداشتن با تربت امام حسین، آب فرات، خرما،عسل و شیرینی فوائدی را بیان کرده‌اند.
– پوشش نوزاد : رنگ و پوشش نوزاد در سیره معصومان (ع) مهم دانسته شده است. اصرار بر این است که رنگ لباس نوزاد سفید باشد. اما اینکه رنگ سفید چه آثار جسمی یا روحی دارد، چیزی بیان نشده است.
– تبریک و دعا : بر اساس سیره معصومان (ع) تبریک گفتن و اظهار شادمانی کردن برای تولد نوزاد ،از سنن و آداب اسلامی است. از سوی دیگر باید تعبیر های تبریک، آمیخته با ارزش‌های الهی و معنوی، آموزنده و یادآور شکر پروردگار و دربرگیرنده دعا برای پدر و مادر و آینده نوزاد باشد.
– نام نیک : در سیره معصومان (ع) انتخاب نام نیک و پرمعنا از اهمیت ویژه ای برخوردار است و فوائد بسیاری برای آن گفته شده است. از جمله، نام هر انسانی نماد شخصیت اوست، نام انسان برچسبی است از آغاز تا پایان عمر که اثر تلقینی دارد. نام بزرگان دین سبب همانندسازی صاحب نام با بزرگان دین می شود، نام های بد و نامناسب آثار بدی بر انسان می‌گذارد.
– عقیقه : در سیره معصومان (ع) عقیقه از سنت هایی است که بر آن تاکید بسیار شده است و علاوه بر آثار اجتماعی، دارای آثار روحی و تربیتی برای کودک است و هدف از آن این است که این قربانی در برابر جان کودک و برای تقرب به خدا و به شکرانه نعمت فرزند می شود .
– ختنه : کودک از دیگران نیست که در سیره معصومان (ع) در روز هفتم ولادت کودکان جام می شود و از شرایط وارد شدن به اسلام و بر هر کس واجب است .
– تراشیدن سر نوزاد و صدقه دادن برای او : در سیره معصومان (ع) این آداب که در روز هفتم ولادت کودک انجام میشود بسیار تاکید شده است. یکی از نکات مهمی که در زمینه این آداب در سیره پیامبر (ص) و علی مشاهده می شود آن است که آن بزرگان به شدت با تراشیدن قسمتی از سر کودک و باقی گذاشتن قسمتی دیگر بسیار مخالف بودند .
مبحث سوم:
روش های زمینه پس از تولد
در این مبحث در مورد آن دسته از عواملی که زمینه‌ساز تربیت صحیح فرزندان است و بحث شده است و چهار روش تربیتی مورد تاکید در سیره معصومان (ع) بررسی شده است.
– روش محبت : نیاز کودک به محبت و تامین آن از سوی والدین اساس و پایه تربیت او را تشکیل میدهد. بر اساس سیره تربیتی معصومان (ع) محبت و مهر ورزیدن به کودکان یک اصل است و آنان محبت به کودکان را عبادت می‌دانند. از آثار محبت به کودکان میتوان به اعتدال روحی روانی کودک، اعتماد به نفس، آشنا شدن با روش محبت کردن، اعتماد به والدین در پیشگیری از انحرافات و … اشاره کرد در سیره تربیتی معصومان (ع) به نکاتی در صوص شیوه محبت به کودک تاکید شده است که شامل ابراز محبت و رعایت اعتدال در محبت و روشهای محبت است .
– روش تامین تامین امنیت : تامین نشدن امنیت در کودکان آنان را از ابتکار عمل و خلاقیت باز می دارد و موجب عوارض و نابسامانی های روانی در آنان میشود از این رو معصومین به تامین امنیت کودکان اهمیت می دادند.
– روش تکریم و احترام : در سیره معصومان (ع) تکریم و احترام به کودکان با شیوه‌های چون استقبال از فرزندان به هنگام ورود آنها به مجلس ، سلام کردن به کودکان ، با احترام صدا کردن و عیادت از کودکان مریض و مهمتر از همه شخصیت دادن به کودکان و فرزندان خود نشان داده شده است .
– روش بازی : سیره معصومان (ع) در این زمینه حکایت از اهمیت بازی کودکان به ویژه در دوران نخست زندگی دارد به ویژه آنکه شرکت بزرگسالان در بازی کودکان اهمیت بسیار دارد .
از دیدگاه معصومان (ع) بازی از چند جهت نقش موثر و اهمیت فوق العاده ای در تربیت کودک دارند که بی توجهی به این نیاز طبیعی کودک عوارض روحی – روانی بسیاری دارد، توجه به بازی کودک بسیاری از مشکلات روانی عاطفی را برطرف خواهد کرد ، بازی وسیله ای برای رشد همه جانبه و هماهنگ کودک است و بر رشد زبان کودک تاثیر بسیاری دارد و رشد زبان نیز خود بر رشد شناختی کودک تاثیر بسیار دارد و به هماهنگ شدن حواس پنجگانه می انجامد و رشد همه جانبه انسان به ویژه رشد اجتماعی را فراهم می‌سازد کودک در بازی خود همه ضعف‌ها و قوت‌ها درس‌ها و نگرانی‌ها بینش و نگرش آن به طور کلی شخصیت خود را بروز می دهند معصومان (ع) به جنبه های آموزشی بازی مانند افزایش دقت و تمرکز کودکان توجه می‌کردند همچنین به نکات کلیدی دیگری در زمینه روش و اهمیت بازی در سیره تربیتی معصومان (ع) تاکید شده است .
فصل سوم
تربیت اعتقادی
مبحث اول :
روش های پرورش شناخت و ایمان به خدا در سیره معصومان (ع)
اعتقادات بخشی از دین اسلام و اساس بخش های دیگر از اصول اعتقادی دین اسلام توحید عدل نبوت امامت و معاد است شناخت خدا و ایمان به او سنگ بنای اسلام است و ارزش بالایی دارد مهمترین هدف تربیت اسلامی نیز آشنا کردن افراد با خدا و پرورش اعتقاد آنان به خداوند متعال است در مقام اثبات وجود خداوند ، معصومان (ع) از سه قاعده استفاده می کردند:
الف ) مفروض گرفتن اصل وجود خدا در صورتیکه مخاطب درباره خداوند تردیدی نداشت .
ب ) اقامه دلیل های روشن و قابل فهم برای اثبات وجود خداوند در صورتیکه مخاطب در این مورد تردید داشت یا در جامعه شبهاتی در این مورد رواج داشت.
ج ) رفع شبهات در مورد خداوند با بیان منطقی و روشن.
همچنین معصومان (ع) کودکان را با صفات و افعال خداوند آشنا می کردند و برای ایجاد انس با خدا از روش مرتبط کردن متربی با خداوند و روش ذکر ویاد خدا استفاده می‌کردند افزون بر این افراد را از معاشرت با منکران خدا و آنان که اعتقاد به خدا را به مسخره می‌گرفتند باز می‌داشتند تا مبادا اعتقاد آنان تضعیف شود .
مبحث دوم:
روش های پرورش شناخت و ایمان به پیامبر (ص) در سیره معصومان(ع)
ایمان به پیامبری حضرت محمد (ص) دومین اصل اعتقادی دین اسلام است و فردی که پیامبری را نپذیرد از جرگه مسلمانان خارج است معصومان (ع) برای اثبات نبوت از سه قاعده استفاده می‌کردند :
الف ) اصل نبوت پیامبر (ص) را در صورتی که متربی در این مورد تردیدی نداشتم مفروض می‌گرفتند.
ب ) اگر کسی در نبوت آن حضرت تردید می کرد با دلایل روشن به اثبات نبوت پیامبر(ص)می پرداختند .
ج ) شبهات مربوط به نبوت را پاسخ می‌دادند .
آنان در مقام معرفی پیامبر از این روش های استفاده می کردند :
الف ) تبیین فلسفه نوبت
ب ) تبیین آثار و خدمات پیامبر (ص)
ج ) بیان و توصیف سیره پیامبر (ص)
همچنین متربیان را با استفاده از روشهای زیر با پیامبر (ص) مانوس می‌کردند :
الف ) درود فرستادن بر پیامبر (ص) هنگام شنیده یا بر زبان آوردن نام آن حضرت
ب ) زیارت مرقد پیامبر (ص)
ج ) بزرگداشت روز های متعلق به آن حضرت.
افزون بر این متربیان را از معاشرت با کسانی که اعتقاد نادرست درباره نبوت داشتند منع می‌کردند .
مبحث سوم:
روش های پرورش شناخت و ایمان به امامت در سیره معصومان (ع)
شناخت امامان و جانشینان پیامبر (ص) و ایمان به آنها سومین اصل اعتقادی اسلام است پیامبر (ص) از همان ابتدای رسالت به مسئله امامت و خلافت از خود توجه داشت و موضوع امامت را به صورت تدریجی و در سه مرحله مطرح کرد :
– زمینه‌سازی برای طرح مسئله امامت امیرالمومنین علی
– بیان اجمالی و صریح امامت اهل بیت (ع)
– انتصاب رسمی امیر مومنان علی به خلافت و امامت
در بررسی انجام شده در سیره اهل بیت (ع) در پرورش شناخته اعتقاد به امامت به این صورت بود :
- برای اثبات امامت از روش های مفروض گرفتن، اقامه دلیل انجام دادن کارهای خارق العاده و رفع شبهات با منطق و دلیل استفاده می کردند.
- و برای معرفی امامت و امامان از روشهای تبیین ضرورت و هدف امامت بیان ویژگی‌های امام بیان فضائل ائمه سود می جستند.
- ارتباط شیعیان با اهل بیت (ع) را از طریق برگزاری مجلس عزاداری و توصیه به زیارت مراقد ائمه تقویت و آنان را با اهل بیت (ع) مانوس می‌کردند.
- با تربیت متکلمان و متخصصان در امامت و با استفاده از شعر تشیع را ترویج می کردند.
- برای حفظ عقاید شیعیان آنان را از مهاجرت با کسانی که عقاید انحرافی داشتند منع می کردند .
مبحث چهارم :
روش های پرورش شناخت و ایمان به معاد درسیره معصومان (ع)
معاد پنجمین است از اصول اعتقادی اسلام است از منظر اسلام انسان با مرگ نابود نمی شود بلکه پس از مرگ هم زنده است اما زندگی خود را در جهان دیگری متفاوت با این جهان ادامه میدهد اهل بیت (ع) مفهوم معاد را با استفاده از مثال های گویا برای برای مردم تبیین می کردند و همچنین برای اثبات امکان معاد از دو روش استفاده مینمودند :
الف ) اثبات امکان معاد با بیان نمونه‌هایی محسوس از زندگی مجدد پدیده های طبیعی
ب ) بیان نمونه‌هایی از مرگ و زندگی مجدد برخی از انسانها به اثبات امکان معاد
اهل بیت (ع) برای اثبات ضرورت و حتمی بودن معاد از سه روش اقامه دلیل دعوت عملی و رفع شبهات سود می‌بردند و سپس به منظور آشنایی بیشتر با معاد به بیان ویژگی‌های زندگی پس از مرگ و ارتباط اعمال دنیوی و سرنوشت اخروی انسان می پرداختند اما از آنجا که انسان همیشه در معرض غفلت و فراموشی است، پیوسته مرگ و معاد را یادآوری می کردند.
فصل چهارم
تربیت عبادی
مبحث اول :
آموزش قرآن کریم در سیره معصومان (ع)
در میان دستور های الهی عبادات از اهمیت بسیاری برخوردارند در میان عبادات نیز آنچه که در سیره تربیتی مورد تاکید قرار گرفته نماز روزه قرآن ،ذکر و دعاست. از آنجا که قرآن مهم ترین منبع معارف دین اسلام و مطمئن ترین راه برای آشنایی با تعالیم الهی است پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) به آموزش قرآن به عموم مسلمانان اهمیت می دادند و قرآن را به کودکان و نوجوانان به عنوان اولین و مهمترین ماده درسی آموزش می‌دادند علاوه بر آن از راه تمرین و تکرار کودکان و نوجوانان را با تلاوت قرآن مانوس می‌کردند و افزون بر آن با توجه به جایگاه والای قرآن مشوق متربیان به تفکر و تامل در قرآن بودند
مبحث دوم :
آموزش ذکر و دعا
در متون و روایات اسلامی بر دعا و ذکر خدا تاکید فراوان شده است از آنجا که دعوت به عمل و رفتار بیش از دعوت با زبان و گفتار موثر است پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) دیگران را با عمل به ذکر و دعا فرا می خواندند و همچنین دیگران را به ذکر و دعا توصیه می‌کردند دعا کنند گان و ذاکران را تشویق و ترغیب مینمودند و با دستور به تمرین و تکرار متربیان را با ذکر و دعا مانوس می کردند و با توجه به اشرافی که به ضعف ها و موانع و نیازمندی های انسان داشتند متن دعاها و ذکرها را به مردم می آموختند و از آنجا که بسیاری از مسلمانان با آداب و شروط دعا و ذکر آشنا نبودند آنان به آموزش آداب ذکر و دعا اهمیت می دادند از مهمترین آداب دعا می توان به حمد و ثنای خدا و درود بر پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) یادآوری گناهان و اقرار به آنها و استغفار،بیان خواسته همراه بودن با عمل مخالف نبودن با سنت های الهی دوری از گناهان اشاره نمود.
مبحث سوم :
آموزش نماز در سیره معصومان (ع)
نماز به عنوان یکی از ارکان اسلام و ستون دین و راس اسلام به شمار می‌آید و در سیره تربیتی پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) نیز بسیار بر آن تاکید شده است از آنجا که نماز عملی عبادی است که هم با شناخت و آگاهی و هم با احساسات و رفتار انسان سر و کار دارد .آموزش نماز در سیره معصومان (ع) هنگامی که کودک توانایی درک وفهم نماز را به دست آورده است این زمانی است که به هفت یا نه سالگی رسیده باشد.
آموزش نماز در سیره تربیتی پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) به سه اصل کلی سهل گیری افراط نکردن و مراقبت والدین است .
روش های آموزش نماز در سیره تربیتی پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) بدین شرح است:
آشنا کردن متربی با نماز آموزش شفاهی آموزش عملی تذکر و تصحیح خطاها ارائه الگو ترغیب و تشویق و مواخذه و تنبیه ارزشیابی و بیان آفت های نماز.
مبحث چهارم :
آموزش روزه در سیره معصومان (ع)
با توجه به اهمیت روزه در متون اسلامی و همچنین تاکید پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) بر آموزش روزه داری سن شروع روزه داری هنگامی است که متربی توانایی نسب ای روزه داری را کسب کرده باشد که معمولا مصادف با ۷ تا ۹ سالگی است اصول آموزش روزه‌داری عبارت است از :
تسهیل تدریج جلو گیری از افراط مراقبت والدین روش های آموزش روزه‌داری نیز عبارت است از: آشنا کردن با روزه و ماه رمضان ترغیب به روزه داری معرفی الگوهای روزه‌داری تمرین و تکرار مواخذه و تنبیه تبیین آفات روزه داری .
فصل پنجم
تربیت اخلاقی
مبحث اول :
اصول تربیت اخلاقی در سیره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)
اصول تربیت اخلاقی نقش مهمی در انتخاب نوع فعالیت های تربیتی و چگونگی انجام آنها دارند همچنین اصول نقش تعیین کننده ای در موفقیت فرایند تربیت اخلاقی دارند بررسی سیره تربیتی پیامبر (ص) و اهل‌بیت نشان میدهد که آنان در تربیت اخلاقی پنج اصل را رعایت می‌کردند :
- تمام فضایل و رفتارهای اخلاقی بخشی از دستورهای دینی است و چیزی مستقل از آن بنابراین تربیت اخلاقی نمی‌تواند و نباید جدا از تربیت دینی باشد زیرا اخلاق جزئی از دین است و با آن پیوند ناگسستنی دارد.
- در تربیت اخلاقی هم باید ظاهرا از رفتارهای ناشایست پاک کرد وهم باطن را از اننگیزه های باطل
- در تربیت اخلاقی هم باید روحیه تعقل اخلاقی در متربیان پرورش داده شود و هم روحیه تسلیم در برابر آموزه‌های اخلاقی و حیانی زیرا عقل انسان نمی‌تواند در همه موارد وظیفه اخلاقی انسان را با قاطعیت روشن کند.
- در سیره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) رشد اخلاقی دارای مراتبی است مراتب به ترتیب عبارتند از :
الف ) کسانی که رفتارهای پسندیده اخلاقی را نه با انگیزه ای دینی بلکه با انگیزه ای انسانی انجام میدهند این افراد در پایین ترین مراحل تربیت اخلاقی قرار دارند
ب ) کسانی که برای دوری از عذاب الهی یا برای رسیدن به پاداش های الهی را برای هر دو از دستورهای اخلاقی پیروی می‌کنند این افراد در مرحله دوم اخلاق قرار دارند
ج ) کسانی که نه برای دوری از عذاب و نه برای رسیدن به پاداش و ثواب بلکه برای ادای شکر نعمتهای الهی از اخلاقیات پیروی می‌کنند این افراد در مرحله و مرتبه سوم از اخلاق قرار دارند
د ) کسانی که نه برای پاداش و ثواب و نه برای ادای شکر بلکه تنها و تنها برای محبت و علاقه به خداوند متعال از دستورهای اخلاقی او پیروی می‌کنند این افراد در عالی ترین و بالاترین مرحله و مرتبه اخلاقی قرار دارند بنابراین مربی باید به صورت تدریجی متربی را به سوی مراحل بالاتر رشد اخلاقی سوق می دهد
- مربی باید پیوسته متربی را به مراقبت از نفس و مبارزه با هواهای نفسانی و لشکریان جهل توصیه کند که در غیر اینصورت متربی نمی‌تواند به مدارج عالی رشد اخلاقی برسد
مبحث دوم :
روش های تربیت اخلاقی
با توجه به بررسی‌های انجام شده در سیره تربیتی پیامبر(ص) و اهل بیت (ع) از چهار نوع روش در تربیت اخلاقی استفاده شده است :
- روش های زمینه سازی
- روش های پرورش آگاهی و بصیرت اخلاقی
- روشهای پرورش گرایش‌ها و عادت های اخلاقی
- روشهای اصلاح رذایل نفسانی
محبت و احسان پرهیز دادن متربی از محیط های ناسالم پرهیز دادن متربی از معاشرت با صاحبان رذائل و ایجاد فضای اخلاقی روشهای هستند که زمینه را برای تربیت اخلاقی فراهم می‌آورند
آموزش اصول و معیارهای اخلاقی تبیین جهان بینی و فلسفه ارزش‌های اخلاقی تبیین موانع رفتارهای اخلاقی بیان عواقب و پیامدهای رفتارهای اخلاقی و ضد اخلاقی داستانهای اخلاقی روشهای هستند که شناخت و آگاهی اخلاقی متربی را افزایش می دهند .
تشویق و تفکر در مسائل اخلاقی تشویق به تفکر قبل از اقدام به عمل و بحث و گفتگوی روشهای پرورش تفکر اخلاقی هستند .
ترغیب و ترهیب تحریک انگیزه های ایمانی ارائه الگو توصیه به تحمیل رفتار های پسندیده بر نفس امر و نهی نظارت مراقبت روشهایی برای پرورش گرایش ها و عادت های مطلوب اخلاقی هستند
روشهای اغماض و چشم‌پوشی تذکر وعده پاداش برخورد تند و ایجاد فشار اجتماعی در اصلاح رفتارهای نادرست اخلاقی کارا هستند .
همچنین با توجه به روش های تربیت اخلاقی در سیره روشن می شود که هر یک از این روش‌ها با اصول تربیت اخلاقی که پیش از این توضیح داده شد ارتباط وثیق دارند افزون بر این روش های تربیت اخلاقی پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) از نوعی جامعیت برخوردارند که سایر مکتب های تربیتی معمولاً فاقد آن هستند به این معنا که در سیره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) هم از روش هایی استفاده شده است که به محیط اهمیت میدهند و هم از روش هایی که به آموزش آموزه های اخلاقی و پرورش قدرت تفکر اخلاقی تاکید می کنند و هم از روش های که به پرورش عادت ها و رفتارهای مطلوب اخلاقی بها می دهند .
فصل ششم
تربیت علمی
مبحث اول :
اصول آموزشی در سیره تربیتی پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)
یکی از مسائل مهم تربیت اسلامی کشف اصول و روشهای آموزشی در سیره تربیتی پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) است آنان با شناختی که از خدا انسان و هستی دارند حقیقت را دریافته اند و بر اساس آن عمل می نماید بنابراین شیوه های آموزشی اصول فنون و آدابی که آنها در آموزش به کار می برند از نظر علمی و روانی بیشترین تاثیر را بر مخاطب می گذارد با توجه به بررسی های انجام شده اصول آموزشی که در سیره تربیتی معصومان (ع) ملاحظه شده است به شرح زیر است :
- اصل ارتباط جلب توجه مخاطب معصومان (ع) با شیوه های گوناگونی مانند طرح سوال برانگیختن سوال در ذهن مخاطب تاکید بر اهمیت مطلب و استفاده از کلمات خطابی گوناگون ابتدا توجه مخاطب را به خود جلب کرده و سپس به بیان محتوای آموزشی می پرداختند .
- اصل انگیزش،ایجاد و افزایش انگیزه یکی از مهمترین عوامل موثر در یادگیری است انگیزه گاه درونی و بیرونی است در انگیزه درونی عامل برانگیزاننده خود فرد است به گونه ای که خود فرد از درون نسبت به یادگیری اشتیاق میابد و نیازی به تشویق های بیرونی نیست این نوع انگیزه تاثیرات عمیق تری در یادگیری دارد معصومان (ع) با علم به این نکته در زمان های مناسب از عامل انگیزنده استفاده می کردند .
- اصل کوشش دانشجو باید به صورت فعال در پی فراگیری علم باشد و از معلم و استاد در پاسخ به پرسشهای خویش یاری بگیرد معصومان (ع) نیز همواره می کوشیدند تا شاگردان خود را به کندوکاو در مسائل علمی وا دارند .
- اصل توجه به تفاوت های فردی این تفاوت ها برخی طبیعی و ارثی و برخی محیطی است تفاوت های محیطی نیز برخی زیستی و برخی فرهنگی است هر یک از این تفاوت ها می توانند روش های آموزشی متفاوتی را طلب کنند که اگر به آنها توجه نشود در فرآیند آموزش اختلال ایجاد خواهد شد و معصومان (ع) در امر آموزش به این اصل مهم توجه ویژه ای داشتند .
- اصل تفکر و تفقه خواندن شنیدن و گاه حفظ کردن لازمه و مقدمه فهم و تفکر است ولی نباید به این موارد اکتفا کرد بلکه باید از این مراحل مقدماتی گذشت و به مرحله تفکر و حتی عمل رسید در سیره معصومان (ع) به سطوح یادگیری توجه شده و سعی بر این است که یادگیری در سطوح عمیقتر صورت پذیرد .
- اصل استفاده از فرصت ها از جمله اصول آموزشی در سیره معصومان (ع) استفاده از فرصت های مناسب در آموزش دادن افراد است این اصل از سویی موجب آسان شدن آموزش و از سوی دیگر موجب نشر و گسترش علم خواهد شد .
- اصل تناسب محتوا با موقعیت یادگیرنده محتوای آموزشی باید با موقعیت یادگیرنده و از قبیل نیازها زمان و مکان آموزش روش آموزش و … متناسب باشد زیرا این اصل اولا در راستای اصل عملگرایی است و ثانیا در کیفیت آموزش تاثیری بسزا دارد و در سیره معصومان (ع) مورد توجه خاص بوده است .
- اصل عمل گرایی از دیگر اصول آموزشی در سیره معصومان (ع) اصل عملگرایی است و کوشش آن بزرگواران بر این بوده است که مطالب آموزشی برای عمل آموخته شود عمل به آموزه‌ها به تکمیل یادگیری و یادسپاری و عمق بخشیدن به آموزش می انجامد .
- اصل عینیت ، محسوس و ملموس کردن آموزه ها و عینیت بخشی به آن ها به ویژه آموزه های نظری و ذهنی از جمله اصول آموزشی معصومان (ع) است .
- اصل ارزشیابی هدف اصلی از ارزشیابی آزمون و نیز اصلاح یادگیری است . این شناخت در مسائل آموزشی نقش مهمی در برنامه‌ریزی‌های آینده دارد. در سیره معصومان (ع) گرچه شاگردان به صورت رسمی و پیوسته ارزشیابی نمی شود ولی آن بزرگواران گاه شاگردان خود را ارزیابی علمی می کردند.
مبحث دوم :
روش های آموزشی در سیره تربیتی پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)
روش عبارت است از راه به کارگیری قواعد، شیوه ها و فنون آموزشی که برای رسیدن به اهداف آموزشی از آنها بهره گرفته می شود. از روش های آموزشی که معصومان (ع) محتوای آموزشی خود را به دیگران یاد می دادند می توان به روش خطابه ، مناظره و سوال و جواب اشاره نمود . خطابه ، صناعتی است که بتوان با آن در هر امری از امور جزیی ، دیگران را در حد امکان اقناع نمود . خطبه های معصومان (ع) و پیروان آنان بیشتر جنبه اخلاقی داشت. اولین خطبه پیامبر (ص) بر بالای کوه صفا با فریاد (( یاصباحا )) به منظور دعوت به اسلام بود.خطابه دارای ویژگی هایی است که برخی از آن ها ویژگی های که در اسلام از سوی معصومان (ع) به آن افزوده شده است از ویژگی های خطابه های معصومان (ع) می توان به کوتاه بودن سخنرانی، موزون بودن آن، پذیرش پرسش در حین سخنرانی و … اشاره کرد.
مناظره به معنای نظر کردن و بحث و گفت و گو با هم در امری برای کشف حقیقت آن است. مناظره در اسلام آداب و شرایطی دارد که رعایت آنها الزامی است. مناظره از روش هایی است که معصومان (ع) از آن ، برای کشف حقایق دینی و آموزش آن به دیگران بهره می بردند. مناظره خطرهایی دارد که مناظره کنندگان باید به آن توجه نمایند تا حقوق دیگران را به وسیله آن ضایع نکنند. همچنین برخی از انواع مناظره یعنی مراء، در دین منع شده است که باید به آن توجه داشت .
سوال و جواب از دیگر روشهایی است که معصومان (ع) در آموزش احکام و معارف دینی از آن بهره می بردند از اقسام این روش می توان به روش پاسخ به پرسش ، روش طرح سوال و روش بحث و گفتگو اشاره نمود.از نظر معصومان (ع) این روش، بهترین روش برای آموزش و پرورش علمی است و فواید بسیاری دارد هرگونه پرسشی به قصد و نیت ، موجب تقویت و افزایش علم نمی شود . برای تحصیل تقویت و افزایش علم باید پرسش های حساب شده و معقول طرح کرد و هدف از آن نیز باید فهم باشد ، نه چیز دیگر ؛ از این رو در روایات آدابی برای پرسش کردن در نظر گرفته شده است که باید بدان توجه نمود.
نظرات
ارسال دیدگاه برای این نوشته بسته می باشد.