کلیات و مفاهیم

معنای ذاتی

ذاتی در علم منطق معانی مختلفی دارد. آن چه که در این مجال مورد نظر است، ذاتی باب ایساغوجی و ذاتی باب برهان است.

خواجه طوسی ذاتی باب ایساغوجی را این طور تعریف می کند: آن چه که مقوم ذات است در حالیکه خارج از آن نیست مانند حیوان یا ناطق برای انسان و انسان برای زید. [۱]علامه حلی در توضیح این تعریف اضافه می کند که مراد از مقوم ذات آن چیزی است که ماهیت شیء تحقق پیدا نمی کند مگر با آن خواه خود ماهیت باشد[۲] یا جزئی از ماهیت. [۳]

برای ذاتی باب برهان دو دسته تعریف وجود دارد: دسته ی اول:

ذاتی محمولی است که در تعریف موضوع أخذ می شود، یا موضوع یا یکی از مقومات موضوع در تعریف آن أخذ می شود. [۴] شیخ طوسی نیز در تعریف شبیه به همین تعریف می فرماید: ذاتی باب برهان اعم از مقوم است و در این جا اعراض ذاتیه را هم شامل می شود و آن چیزی است که به موضوع ملحق می شود به خاطر ماهیتش مانند ضحک برای انسان و زوجیت برای عدد. پس هر چه که در تعریف موضوع أخذ می شود یا موضوع در تعریفش أخذ می شود ذاتی است. [۵]

اما در مقابل تعریف فوق گفته می شود: ذاتی آن چیزی است که از ذات شیء انتزاع می شود. به عبارت دیگر، انتزاع آن به خاطر خود شیء است نه به خاطر امری عام تر یا خاص تر. محقق سبزواری در تعریف ذاتی می فرماید: ذاتی باب برهان آن چیزی است که از خود ذات شیء منتزع می شود پس ذاتش در انتزاع آن کافی است همچنانکه گفتیم: من لاحق لذات الشیء من حیث هی بلا توسط لغیر ذاته فی لحوقه. [۶]

معنای حجیت

حجیت لغوی:

حجیت منطقی: حجت در اصطلاح منطقی به معنای چیزی است که ما را به تصدیق مطلوب می رساند مانند قیاس و استقراء[۷] و تمثیل.  گاهی به حد وسط نیز در منطق حجت اطلاق می شود. [۸]

[1] تجرید المنطق، ص۱۱

[۲] ماهیت شیء ذاتی برای افراد شیء است مانند انسان برای زید

[۳] الجوهر النضید، ص۱۵

[۴] المنطق،ص۴۰۱

[۵] تجرید المنطق، ص۵۴

[۶] شرح المنظومه، ص۱۷۹

[۷] الاشارات و التنبیهات، ص۲

[۸] اصول الفقه، ص۳۷۰